Тизәйткечләр

- Алдавыч әкиятләр

- Мәкальләр, әйтемнәр

- Тел төзәткеч тизәйткечләр һәм тел көрмәкләндергечләр

- Табигатькә, кош-корт, бөҗәкләргә эндәшләр

- Әйтенүләр

- Такмаклар

- Кызык мәзәкләр

- Санамышлар

Алдавыч әкиятләр

Әүвәл заманда булган бик зур бер тау,

Шул тау башында бер төлке.

Бу әкиятне сөйләр идем,

Шул сөйләве бик көлке.

Борын заманда булган, ди, бер патша,

Ул ясаттырган, ди, бик матур бер бакча.

Бакчаның коймасы булган, ди, таштан.

Сөйлимме хикәяне баштан?

(Бала, сөйлә, дисә, тагын шуны кабатлыйлар.)

Элекке заманда

Безнең авылда булган бер бай.

Аның булган ике өе,

Берсе — агачтан, берсе — таштан.

Сөйлимме баштан?

— Сөйлә баштан.

— Сөйлим баштан.

Шуннан бу байның булган бер кәҗәсе.

Бай аны саткан.

Юк, алай түгел, сөйлимме баштан?

— Сөйлә баштан.

— Кәҗә йөри таштан.

Борын-борын заманда торганнар, ди,

Агай-энеле ике туган.

Берсенең исеме Сөйлә булган, ди,

Икенчесе — Сөйләмә булган.

Беркөнне Сөйлә базарга киткән .

Киткән бу, киткән.. . тукта, кайсысы өйдә калган?

— Сөйләмә.

— Алай булгач, сөйләмим.

(Вакытсыз чакта «әкият сөйлә» дип йөдәткән балага шулай сөйлиләр.)

Борын заманда булган бер өстәл,

Ярый инде,

Калганын син сөйлә өстәп.

Бар иде, ди, юк иде, ди,

Ач иде, ди, тук иде;

Бер тавыгы бар иде, ди,

Аны да булса карчыга алып китте, ди.

— Йә?

— Шул. Шуның белән бетте.

Әйтәм ич, карчыга алып китте.

Бар иде, ди, бер мичкә,

Бу әкиятне сөйләрмен иртәгә кичкә .

Бер әби белән бабай яшәгәннәр, ди.

Аларның булган, ди, әтәчләре.

Ул әтәч көн саен менгән, ди, киртәгә.

Калганын сөйләрмен иртәгә.

Борын-борын заманда

Булган, ди, бер малай.

Сөйләп тә тормам әле,

Тавышлансагыз алай.

Борын-борын заманда булган, ди, бер бай. Аның булган, ди, бер көтү сарыгы. Көтү кайтка н саен саный икән , ди, ул сарыкларын. Саный ди, саный ди, саный ди... Ярар, саный торсын, санап бетергәч, дәвам итәрмен...

Мәкальләр, әйтемнәр

Тел — белемнең ачкычы, акылны ң баскычы.

Иң татлы тел — туган тел, Анам сөйләп торган тел.

Алтыда белгән ана телең Алтмышта да онытылмас.

Теле барның иле бар.

Теле татлының дусы күп.

Аз сөйлә, күп тыңла.

Киеменә карап каршы алалар, Акылына карап озаталар.

Ашның тәме тоз белән, Адәм яхшылыгы сүз белән.

Бит күрке — күз, тел күрке — сүз.

Татлы тел тимер капканы ачар.

Сөйли белсәң, тыңлый да бел.

Кешенең сүзен өзмә.

Үз илем — алтын бишек.

Иленнән аерылган, канаты каерылган.

Туган илем — туган өем.

Илсез кеше — телсез сандугач.

Кечегә шәфкать итеп юл бир, Олыга хөрмәт итеп кул бир.

Олыласаң олыны, олыларлар үзеңне.

Тату туганнар таштан койма койганнар.

Анаң кебек кешегә тел озайтма.

Әни суккан авыртмый.

Дөньяда иң йомшак нәрсә — әнием кулы.

Ата-ананы тыңлаган — адәм булган, Тыңламаган — әрәм булган.

Ата-анасына игелек күрсәтмәгән, Олыгайгач үзе дә игелек күрмәс.

Ипидән зур нәрсә юк.

Ипи — иң зур байлык.

Икмәк — табынга нур сибүче, Кешегә, илгә көч-куәт бирүче.

Алтын ай булып яктырса, Икмәк ул кояш булыр.

Икмәкнең валчыгы да бездән олы, коеп ашама.

Эше барның ашы бар.

Эш — кешенең көзгесе.

Яхшы кеше эштә беленер.

Тирләп эшләсәң, тәмләп ашарсың.

Эш беткәч, уйнарга ярый.

Бакча ясамый, алма булмый.

Калган эшкә кар ява.

Тырышкан табар, ташка кадак кагар.

Агачны яфрак бизәсә, Кешене хезмәт бизи.

Хезмәтнең тире ачы булса да, җимеше татлы.

Эшләгәнең илеңә яхшы, Өйрәнгәнең үзеңә яхшы .

Хөрмәт сөйсәң, хезмәт сөй.

Кунак сые: якты йөз, тәмле сүз, Аннан кала ипи-тоз.

Кунак булсаң, тыйнак бул.

Авыр эшне күмәк кул җиңә .

Кош — канаты белән, кеше дуслык белән көчле.

Ялгыз агачны җил сындыра.

Дусың булмаса — эзлә, тапсаң — югалтма!

Күмәк күтәрсә — күлне күчерер.

Тыйнаклык кешене бизи.

Үзеңне үзең мактама, кеше сине мактасын.

Ахмак үзен мактар.

Борынын чөйгән абынмый калмас.

Юмарт кулга мал күбрәк керә.

Саран ишеген кунак какмас.

Саранның агачы үсмәс, үссә дә җимеше пешмәс.

Батыр үзе үлсә дә, исеме үлмәс.

Куркак кеше үз күләгәсеннән дә курка.

Кыю бер үләр, куркак мең үләр.

Яхшы холык дошманыңны дус итә.

Агач беленә җимешеннән, Адәм — эшеннән.

Малың мал булсын дисәң, Азыгың мул булсын.

Терлекне кул белән генә сөймә, Азык белән дә сөй.

Сыерның сөте — телендә.

Сыеры барның сые бар.

Аюдан курыксаң — урманга барма, Бүредән курыксаң — сарык асрама.

Ике куянны берьюлы кумыйлар.

Кошның да туган оясы бар.

Бер карлыгач килеп, яз булмый, Бер саескан килеп, кыш булмый.

Бөркетнең канаты очканда ныгый.

Күз өчен яз яхшы , авыз өчен көз яхшы .

Язның байлыгы — кояш , көзнең байлыгы — уңыш.

Кышк ы кар — көзге икмәк.

Табигатьне саклаган — үз яшәвен аклаган.

Китап — белем чишмәсе.

Китап — бакча, андагы язулар — шул бакчаның гөлләре.

Китап — кешенең дусты.

Бала чакта алган белем — Ташка язган сүз белән бер.

Белмәү гаеп түгел,

Белергә тырышмау гаеп.

Тормышка юл мәктәптән башлана.

Мәктәп — белем йорты.

Тел төзәткеч тизәйткечләр һәм тел көрмәкләндергечләр

(Кат-кат әйтергә)

Мин әйтә алам,

Кем әйтә ала,

Әхмәт, син әйтеп кара. (э, а)

Әрәмәдәге әрем әче. (э)

Без, Бәдәр белән бәрәңгегә барганда,

Бәдәрнең бидрәсенә балчык белән бәрә-бәрә бардык, (б)

Мин агамның дагаланган

Атын дагалаганмын, (г)

Үгезегез үзегезнеке,

Мөгезе үгезегезнеке, (з)

Сигез сыер асраганчы симез сыер асра. (с, з)

Кара карга кардан бара

Канатларын кага-кага. (к,р,г)

Карга, кара, кара, карга!

Каррык, каррык, каркылдама! (к,р)

Тукый, тукый тукыган,

Тугыз талны чукыган, (т, к)

Тау башындагы таллыкта

Тукраннар тукылдый, (т)

Чыпчык, чыпчык, чык, чыпчык,

Чык-чык, кошчык, очып чык! (ч, к)

Чыбык-чабык дип чыгып чабып,

Чак чыбык-чабыкка абынмадым, (ч, к)

Күпер башында күп күркә,

Күп күркәгә кирәк күп көрпә, (к, у)

Таулар биек таллардан

Тал бөресе балланган, (л)

Көчле кеше очлы шөшле

Белән шушы төшне тиште, (ш)

Җәйнең ямьле көннәрендә

Җиләк җыя Җәмилә, (җ)

Табигатькә, кош-корт, бөҗәкләргә эндәшләр

1. Кояшка

Кояш, чык!

Болыт, кач!

Без уйнарбыз җылыткач .

Кояш, чык, чык,

Майлы ботка бирермен,

Майлы ботка казанда,

Тәти кашы к базарда.

Әти китте базарга,

Тәти кашы к алырга.

Тәти кашы к сабы алтын,

Кирәкми безгә салкын.

2. Яңгырга

Яңгыр, яу, яу, яу!

Тәти кашы к бирермен,

Тәмле ботка бирермен,

Тәти кашы к базарда,

Майлы ботка казанда.

Яңгыр, яу, яу, яу!

Ашлык уңсын ызанда,

Ботка пешсен казанда;

Алтын кашы к базарда,

Көмеш кашы к болытта.

Нык яварга онытма!

Яңгыр, яу, яу, яу!

Сине көтә җир , җир!

Безгә күмәч бир, бир!

Яңгыркаем, яу, яу, яу!

Үләннәр дә күп булсын,

Сыерлар да тук булсын,

Безгә эчәргә сөт булсын!

Яңгыр, яу, яу, яу!

Иләктән, чиләктән,

Пәрәмәчтән, коймактан,

Арпадан, бодайдан,

Эшләр китәр уңайдан.

Яңгыр, яу, яу, яу!

Бакчаларда алмагач

Үсми яңгыр яумагач.

Бакчалардан ни файда,

Алма пешеп тормагач.

Яңгыр, яу, яу, яу!

Яңгыр ява, томан төшә,

Кура җиләге пешә,

Ипи, пәрәмәч пешә.

Яңгыр, яу, яу, яу!

Ипи-күмәч зур үссен,

Безгә сөенеч килсен!

Карга

Карга әйтә: «Кар, кар,

Мичтә бәлеш бар, бар,

Мичтән бәлеш алыр идем,

Өйдә кунак бар, бар».